(၁)
ႀကိဳး- ခ်ည္တုပ္ရန္ သြယ္တန္းရန္သုံး ေသာ ရွည္လ်ားေသာအရာ။
ႀကိဳးကိုင္- ျခယ္လွယ္ႏွင့္အတူတူ
ႀကိဳးဝင္- ေသဒဏ္သင့္သူကို ႀကိဳး ေပး၍သတ္ရန္စင္။
ႀကိဳးဆြဲ- လည္ပင္းကို ႀကိဳးကြင္းစြပ္၍ ေသေၾကာင္းႀကံစည္သည္။
ႀကိဳးေပး- ႀကိဳးဒဏ္က်ခံေစသည္။
ႀကိဳးမိန္႔- ႀကိဳးဒဏ္ခံေစဟု ခ်မွတ္ ေသာအမိန္႔။
ႀကိဳးဝိုင္း- လက္ေဝွ႕စင္ပတ္လည္တြင္ ထားေသာႀကိဳး။
ခရီးေဆာင္ျမန္မာ အဘိဓာန္ စာ-(၃၂)
(၂)
သံေယာဇဥ္- မိမိကိန္းရာသတၱဝါတို႔ ကို သံသရာဝဋ္ဆင္းရဲမွ မလြတ္ရ ေအာင္ ႀကိဳးျဖင့္ခ်ည္ေႏွာင္သကဲ႔သို႔ ခ်ည္ေႏွာင္တတ္ေသာအရာ။
အဘိဓမၼာ(တတိယအဆင့္) မွတ္စု စာ-၅
(၃)
ႀကိဳးဆိုေသာ စကားလုံးသည္ သူစကားလုံးတစ္လုံးတည္းႏွင့္ပင္ အႏုပညာဆန္ေနေပသည္။ “မင္းငါ့ ကို ႀကိဳးနဲ႔မတုပ္နဲ႔…သံေယာဇဥ္ ႀကိဳးက ခိုင္ၿမဲလွတယ္ကြာ” အစရွိတဲ႔ စကားတို႔ကို ၾကည့္ျခင္းအားျဖင့္ ႀကိဳးစကားလုံးရဲ႕ အသုံးဝင္တာသြား မႈကို ၾကည့္ႏိုင္ေပ၏။ ကြၽန္ေတာ့္အမ်ဳိးသမီး၏ ဖခင္ ကြၽန္ေတာ့္ေယာကၡမသည္ ကြၽန္ေတာ္ ၏ အိမ္၌ပင္ ကြယ္လြန္ခဲ႔ပါသည္။ မကြယ္လြန္ခင္လူနာအျဖစ္နဲ႔ ေရာဂါ ကို သုံးလေလာက္ခံခဲ႔ရပါ၏။ သူ႔ရဲ႕ ကြယ္လြန္ခါနီးဒုကၡေတြကို ျမင္ေတြ႕ ရၿပီး ကဗ်ာတစ္ပုဒ္ေရးျဖစ္ခဲ႔ပါသည္။
ျဖတ္မရတဲ႔ႀကိဳး
မီးစာဘယ္လိုကုန္သြားမွာလဲ
ဆီဘယ္လိုခန္းသြားမွာလဲ
အသက္ေငြ႕ေငြ႕မွာ
ဘယ္အရာကို
စြဲစြဲလမ္းလမ္း
တမ္းတေနရဦးမွာလဲ
မသိႏိုင္ေတာ့ၿပီ။
ကြယ္လြန္ခါနီးလူတစ္ေယာက္ ရဲ႕ စိတ္အေျခအေနဟာ ဘယ္လိုရွိေနပါသလဲ။ အခုဘဝကို တြယ္တာၿပီး သူ႔ရဲ႕သံေယာဇဥ္ႀကိဳးေတြကို ျဖတ္ဖို႔ ခက္ေနသလား။ ဒါမွမဟုတ္ ဥာဏ္ရည္အသင့္အတင့္ရွိၿပီး ေနာင္ဘဝအတြက္ ဘဝကူးေကာင္းဖုိ႔ သူ႔စိတ္ အေျခအေနကို ဗုဒၶတရားေတာ္နဲ႔ ထုံ မႊမ္းထားေလမလား။ ဘာကိုမွ သတိမရဘဲ သူရဲ႕စိတ္ဟာ အေတြးေတြနဲ႔ အတူ လြင့္ေျမာသြားေလမလား။ သူသတိရွိေနစဥ္ သတိနဲ႔ ေဆာင္ရြက္ခဲ႔ တဲ႔ ပညာေတြကသာလွ်င္ သူ႔ဘဝကို လမ္းညႊန္ေပလိမ့္မည္။
ဗုဒၶျမတ္စြာဘုရားက ပမာဒတရား(ေမ့ေပ်ာက္ျခင္း၊သတိကင္း ခြၽတ္ျခင္း)သည္ ေသျခင္းကို ပို႔ ေဆာင္ေပးေသာတရား(လမ္း)ျဖစ္ ေၾကာင္း။ မေမ့ေလ်ာ့ျခင္း အပမာဒ ပညာသတိရွိျခင္းသည္ ေသျခင္းကင္း ေသာ အမတနိဗၺာန္သို႔ ပို႔ေဆာင္ ေသာ တရား(လမ္း)ဟုေဟာေတာ္ မူေလသည္။ ဤပဋိစၥသမုပၸါဒ္ကြင္း ဆက္ကို ကြၽႏု္ပ္တို႔မွာ ျဖတ္ေတာက္ ႏိုင္ေသာ လြတ္လပ္ခြင့္ရွိပါသည္။ ပဋိစၥသမုပၸါဒ္စက္ရဟတ္မွ လြတ္ ေျမာက္ေအာင္လုပ္ႏိုင္ေသာ လြတ္ လပ္စြာ ဖန္တီးခြင့္ ကြၽႏု္ပ္တို႔မွာ ရွိပါ သည္။ ထိုသို႔ လုပ္ရန္မွာ ခဏတိုင္း ခဏတိုင္း၌ ျဖစ္ေပၚလာေသာ ခံ စားခ်က္ေဝဒနာနားကို တပ္မက္ျခင္း တဏွာအျဖစ္သို႔ ေျပာင္းမသြား ေအာင္ တန္ခိုးသတိၱႀကီးမားေသာ သတိျဖင့္ ေစာင့္ၾကည့္ၿပီး ႐ႈပစ္ျခင္း ပင္ျဖစ္ပါသည္။
(ဂိုးစတိန္း-ကိုယ္ေတြ႕ဝိပႆနာ စာ-၁၉၆)
တစ္နည္းဆိုရေသာ္ ေဝဒနာ မ်ားကို သတိျဖင့္႐ႈျခင္းသည္ သံသ ရာႀကိဳးကို ျပတ္ေတာက္ေစျခင္းလည္း ျဖစ္သည္ဟု ထင္ပါသည္။ အသိတရားမည္သို႔ပင္ျဖစ္ေစ လူထုသည္ ကိုယ့္ကိုယ္ကိုယ္ ႀကိဳးျဖင့္ တုပ္၏။ သူမ်ားကို ႀကိဳးျဖင့္ခ်ည္၏။ သံသရာမွာ အာမခံရန္အတြက္ ႀကိဳး မ်ားျဖင့္ ခ်ည္ေႏွာင္၏။ အာဠာဝက ဘီလူးႀကီးပင္လွ်င္ ေနာင္ဘဝမ်ား အတြက္ ဘုရားသခင္ကို ” ေနာင္ဘဝ အေရးစိတ္ေအးဖို႔ ဘာေတြလိုပါသလဲ။ ဘယ္လိုတရားက်င့္မွ ေနာင္ ဘဝအေရး စိတ္ေအးရပါမလဲ” လို႔ ေမးျမန္းခဲ႔ပါတယ္။ ျမတ္စြာဘုရားက အေၾကာင္းအရာေလးခု ေျဖၾကားခဲ႔ပါတယ္။ အမွန္တရားရွိဖို႔လိုသည္။ အသိပညာရွိရမည္။ လုံ႕လဝီရိယရွိရမည္။ စြန္႔ႀကဲေပးကမ္းမႈရွိရမည္လို႔ ျဖစ္ပါတယ္။
ျမန္မာစကားပုံ၌လည္း ႀကိဳးခ်င္းထားႀကိဳးခ်င္္းၿငိဟူ၍ ရွိ၏။ ဆင္ခ်ည္ေသာ ႀကိဳးျဖင့္ ဆိတ္ကိုခ်ည္က ဆိတ္မခံႏိုင္ဟူ၍လည္းရွိ၏။ မိတ္ ေဆြသူငယ္ခ်င္းအခ်င္းခ်င္းေသာ္ လည္းေကာင္း၊ လင္မယားအခ်င္းခ်င္း ေသာ္လည္းေကာင္း ခ်ည္ေႏွာင္ရာ၌ ခ်ည္ေႏွာင္ေသာႀကိဳးမ်ား လိုက္ဘက္ ညီညြတ္ဖုိ႔လိုေပသည္။ မညီညြတ္ပါ က ႀကိဳးသည္ ပုံက်၍ေသာ္လည္း ေကာင္း၊ ျဖတ္ေတာက္၍ေသာ္လည္း ေကာင္း၊ ေဆြးျမည္႔၍ေသာ္လည္း ေကာင္း အေၾကာင္းေၾကာင္းတို႔ ေၾကာင့္ တစ္ဦးႏွင့္တစ္ဦးခ်ည္ေႏွာင္ ၍ရမည္ မဟုတ္ေပ။ ကြၽန္ေတာ္တို႔ အိမ္ေထာင္ေရး တည္တံ႔ရန္ တိုးတက္ရန္ ေအာင္ ျမင္ရန္အတြက္ ႀကိဳးစား႐ုန္းခဲ႔ရ ေပသည္။ တစ္ဦးအႀကိဳက္တစ္ဦး ႀကိဳးစားေနထိုင္ခဲ႔ေပမယ့္ အၿမဲတမ္း အဆင္ေျပေနသည္ေတာ့ မဟုတ္ေပ။ တစ္ဦးနဲ႔တစ္ဦးႀကိဳးစားၿပီး ႀကိဳးနဲ႔ တုပ္ဖို႔ ႀကံစည္ခဲ႔ၾကေပမယ့္ခ်ည္ ေႏွာင္ရင္းနဲ႔ ျပတ္သြားတတ္ရဲ႕။ တစ္ခါတေလ မခ်ည္ေႏွာင္ခင္ပင္ ျပတ္သြားတတ္ရဲ႕။ ႀကိဳးဆိုေသာ ကဗ်ာတစ္ပုဒ္ေရးျဖစ္ခဲ႔ပါတယ္။
ႀကိဳး
ဘယ္ႀကိဳးေတြနဲ႔ ငါတို႔ ထပ္မံ ခ်ည္ၾကမလဲ။ ေရာ့တိေရာ့ရဲ ႀကိဳး ေတြကေန ငါတို႔ လြတ္ေျမာက္သြား ေလမလား။ ဘာမွႀကိဳးစားအားထုတ္ မႈမရွိဘဲနဲ႔။ ဒါမွမဟုတ္ ႀကိဳးစားအား ထုတ္မႈအနည္းအက်ဥ္းနဲ႔ ခက္တယ္။ဘယ္ဟာက ဘာေၾကာင့္လို႔ ေသေသ ခ်ာခ်ာရွင္းျပလို႔မွ မရတာ။ မင္းက လည္း မင္းမာနနဲ႔ ငါကလည္း ငါ့မာ နနဲ႔။ အိပ္ရာဝင္ပုံျပင္တြင္ အက်ည္း တန္ေနခဲ႔တာၾကာပါပေကာ။ စိတ္ လြတ္ကိုယ္လြတ္ျဖစ္တဲ႔ အခုခ်ိန္မွာ ပင္ ေဒါသေတြဘာလို႔ ဝင္ေနရ တာလဲ။ မင္းမ်က္ႏွာၾကည့္လိုက္ေတာ့ လည္း တစ္စုံတစ္ရာ မွားယြင္းေန တာသိရဲ႕။ စိတ္နဲ႔ကိုယ္နဲ႔ဟာ တစ္ ထပ္တည္း က်ႏိုင္ၾကပါဦးမလား။ ေတာင္တန္းေတြကိုေတာ့ ေက်ာ္ျဖတ္ ႏိုင္ပါရဲ႕။ အမွားမွားအယြင္းယြင္း ငါတို႔ စိတ္ေတြေလးလံေအာင္ ဘယ္အရာဟာ ဖမ္းစားထားပါသ လဲ။ မနက္ျဖန္မနက္ အိပ္ရာထမွာ ၾကည္ၾကည္လင္လင္ သန္႔သန္႔စင္စင္ ရွိပါဦးမလား။ ေနာက္ဆုံးခ်ည္ေႏွာင္ မလို႔ ႀကိဳးစားလိုက္တဲ႔ ႀကိဳးဟာ မခ်ည္ခင္ပင္ အပိုင္းပိုင္းအစစျပတ္ ေတာက္လုိ႔…။
ေမာင္ၾကည္သာ(ေတာင္တြင္း)